Stare księgi i woluminy stanowią nieocenioną część dziedzictwa kulturowego. Ich unikalna wartość historyczna i naukowa wymaga szczególnego podejścia do przechowywania oraz pielęgnacji. Wiele osób nie zdaje sobie sprawy, że niektóre objawy uszkodzeń lub zanieczyszczeń mogą oznaczać konieczność podjęcia specjalistycznych działań.
Wczesne oznaki degradacji księgi – kiedy reagować
Rozpoznanie momentu, w którym księga wymaga fumigacji lub profesjonalnej konserwacji, często decyduje o jej dalszych losach. Proces degradacji bywa stopniowy i subtelny, dlatego szczególnie ważna jest regularna kontrola stanu zbiorów. Do pierwszych symptomów należą niewielkie zmiany koloru papieru, które przybierają odcienie żółci, szarości lub brunatnej patyny. Ten efekt może być wynikiem utleniania celulozy lub oddziaływania kwaśnych odczynów klejów stosowanych w oprawach.
Kolejnym alarmującym sygnałem jest pojawienie się mikroskopijnych dziurek, które wskazują na aktywność owadów żerujących w strukturze papieru lub drewnianych elementach opraw. Z czasem prowadzi to do osłabienia integralności księgi i jej stopniowego rozpadu. Nierzadko dochodzi również do specyficznego, słodkawego zapachu pleśni, który unosi się wokół regałów – wówczas zachodzi wysokie prawdopodobieństwo rozwoju kolonii grzybów.
Istotnym aspektem jest ocena mechanicznej kondycji księgi. Pękające zawiasy, kruszące się okładziny, złuszczające się fragmenty pergaminu i osypujące się pigmenty to jednoznaczne sygnały, że księga wymaga fumigacji lub profesjonalnej konserwacji. W praktyce każda, nawet pozornie niewielka zmiana, może stanowić początek procesu destrukcji, dlatego rekomenduje się skrupulatne przeglądy kolekcji przynajmniej raz w roku.
Ocena potrzeby fumigacji w kontekście ochrony zbiorów
Ocena, czy księga wymaga fumigacji lub profesjonalnej konserwacji, jest procesem wymagającym analizy kilku kluczowych czynników. Przede wszystkim należy określić, czy zagrożenie ma charakter biologiczny – czyli czy mamy do czynienia z owadami, grzybami lub bakteriami. Fumigacja to specjalistyczna metoda eliminacji szkodników poprzez zastosowanie gazów dezynfekujących.
Oto najważniejsze etapy oceny potrzeby fumigacji:
-
Dokładna obserwacja powierzchni kartek w świetle bocznym w celu wykrycia mikroskopijnych nalotów grzybni.
-
Sprawdzenie miejsc łączenia bloków i opraw – tam często bytują larwy i owady.
-
Ocena zapachu księgi – intensywna woń stęchlizny świadczy o wysokim poziomie zawilgocenia i rozwoju pleśni.
-
Kontrola otoczenia – jeśli w pobliskich zbiorach wykryto aktywne infestacje, konieczne jest działanie prewencyjne.
Należy pamiętać, że decyzję o fumigacji powinien podejmować specjalista konserwator po wykonaniu ekspertyzy. Nieumiejętne stosowanie środków chemicznych może trwale uszkodzić strukturę papieru, skóry i barwników. W przypadku ksiąg o szczególnej wartości historycznej procedura wymaga dodatkowych zabezpieczeń i dokumentacji.
Rola profesjonalnej konserwacji w ratowaniu zabytkowych woluminów
Profesjonalna konserwacja stanowi fundament skutecznej ochrony księgozbiorów o dużej wartości historycznej i dokumentacyjnej. Gdy księga wymaga fumigacji lub profesjonalnej konserwacji, nie należy ograniczać się do działań powierzchownych. Konserwatorzy specjalizujący się w pracy z zabytkowymi woluminami dysponują zaawansowanymi metodami diagnostyki oraz preparatami dostosowanymi do wieku i rodzaju materiału.
Proces konserwacji rozpoczyna się od szczegółowej dokumentacji fotograficznej, opisu stanu zachowania oraz pobrania próbek do badań mikrobiologicznych. Na tej podstawie opracowuje się precyzyjny plan działań. Kluczowe etapy obejmują oczyszczanie mechaniczne – usuwanie kurzu, pyłów i luźnych osadów przy użyciu specjalistycznych szczotek oraz odkurzaczy filtrujących.
Następnie wykonuje się stabilizację strukturalną. Polega ona na wzmacnianiu osłabionych kart, naprawie opraw skórzanych i rekonstrukcji ubytków papieru poprzez wklejanie łat z włókniny konserwatorskiej. W przypadku zainfekowania grzybami lub owadami często niezbędna okazuje się fumigacja przeprowadzona w ściśle kontrolowanych warunkach laboratoryjnych.
Profesjonalna konserwacja obejmuje także działania profilaktyczne – zastosowanie neutralnych chemicznie pudeł, izolację od źródeł wilgoci i temperatury oraz edukację właścicieli zbiorów w zakresie odpowiedniej pielęgnacji. Każdy zabytkowy wolumin wymaga indywidualnego podejścia i nie można pomijać żadnego etapu procedury, ponieważ zaniechanie działań konserwatorskich prowadzi nieuchronnie do nieodwracalnych strat.
Jak przygotować księgę do procesu fumigacji i działań konserwatorskich
Właściwe przygotowanie woluminu, który zostanie poddany procesowi konserwacji, jest równie ważne jak sama procedura. Kiedy księga wymaga fumigacji lub profesjonalnej konserwacji, należy zwrócić szczególną uwagę na jej bezpieczne zabezpieczenie przed transportem i ekspozycją na czynniki zewnętrzne.
Przygotowanie obejmuje kilka zasadniczych kroków:
-
Wykonanie pełnej inwentaryzacji – spisanie tytułów, sygnatur i krótkiego opisu wizualnego stanu każdej księgi.
-
Zabezpieczenie luźnych fragmentów – jeśli księga ma oderwane karty lub kruszące się oprawy, należy je odseparować przy użyciu neutralnych papierów bezkwasowych.
-
Pakowanie w materiały ochronne – szczelne, przewiewne pojemniki wykonane z materiałów dopuszczonych do kontaktu z archiwaliami.
-
Oznakowanie transportowe – wyraźne etykiety informujące o delikatnej zawartości i wymaganiach klimatycznych.
-
Konsultację z konserwatorem – potwierdzenie, czy w danym przypadku konieczna będzie fumigacja ksiąg i aktów w komorze gazowej, czy wystarczające będzie oczyszczanie powierzchniowe.
Podczas organizacji transportu należy unikać gwałtownych zmian temperatury i wilgotności. Woluminy nie mogą być składowane bezpośrednio na podłodze ani wystawiane na działanie promieniowania UV. Fumigacja ksiąg i aktów jest procesem wymagającym precyzji i ścisłej współpracy właściciela zbioru z konserwatorami, aby ograniczyć ryzyko dodatkowych uszkodzeń i zachować integralność materiałów historycznych.
